Istotną rolę w procesie walki o unowocześnienie języka narodowego odegrał spór prowadzony pod koniec XVII w. we Francji tzw. spór nowożytników ze starożytnikami, starożytnikami którym przeciwstawiono literaturze greckiej rzymskiej osiągnięcia literatur narodowych, przede wszystkim francuskiego klasycyzmu: Moliera, Corneille’a, Racine’a, a Racinea włoskich twórców Ariosta i Tassa, uważając, ze dorównują one wzorom antycznym, uznanym dotąd za niedoścignione. Wysuwano postulaty zerwania z naśladownictwem, uprawiania twórczości wyrosłej ze źródeł rodzimych, współczesnych, co wyrażało się w polemice o machinę bogów w epopei, w kwestionowaniu przydatności rekwizytów mitologicznych, stanowiących główne tworzywo klasycystycznej metaforyki.
Pierwszy głos w sprawie unowocześnienia języka polskiego dla literatury wyszedł z kręgu reformującej się szkoły pijarskiej: podręcznik retoryki Konarskiego De emendandis eloquentiae vitiis [O poprawie wad wymowy],ograniczony wprawdzie do zagadnień stylu i języka łacińskiego, dotyczył jednak pośrednio polszczyzny. Domaga się Konarski oszczędnego stosowania w prozie zbyt odbiegających od potocznego rozumienia przenośni i innych środków literackich. Literackich roku 1744 wyszedł pierwszy tom słownika francuskiego – polsko – niemieckiego Michała Abrahama Trotza [t2 1747, t3 1764, t4 1772] kodyfikujący stan świadomości współczesnej w zakresie słownictwa i frazeologii. W grupie wybitnych pogromców „mowy mieszanej”, makaronizmów, należy wymienić Franciszka Bohomolca, który w De lingua Polonica colloquium [1752], wydanym w zmienionej postaci w przekładzie polskim pt. „Rozmowa o języku polskim” zaatakował styl konceptowy, makaroniczny, jako opóźniający rozwój języka polskiego. Walkę tę prowadził również w tzw. komediach konwiktowych.
Na tle olbrzymiej masy poezji czasów saskich, prawie w całości barokowej, zaczyna się pojawiać nurt poezji klasycystycznej, nawiązującej do wzorów francuskich. Obok prac oryginalnych można zanotować liczniejsze przekłady i adaptacje. Celowało w nich dwóch autorów: znany bibliofil i współtwórca biblioteki Józef Andrzej Załuski oraz Józef Epifani Minasowicz. Załuski pisał wiersze w stylu Wacława Potockiego: kalambury zagadki, koncepty, fraszki odznaczające się dosadnością stylu i obsceniczną nieraz treścią, twórczość oryginalna w duchu klasycystycznym zaczęła uprawiać Elżbieta z Kowalskich Drużbacka, najwybitniejsza spośród pojawiających się oraz liczniej na saskim parnasie kobiet – autorek, nazwana przez współczesnych Muza sarmacka i Sapko polską. Większość jej dzieł wydał pt. „Zbiór rytmów duchownych, panegirycznych, moralnych i światowych” Załuski w 1752 r. Dorobek ten można zaliczyć prawie w całości do epoki baroku, klasycystyczne tendencje dają się dostrzec przede wszystkim w cyklu zatytułowanym „wiersze światowe”, utworem zaś, który najdobitniej zaświadczył o związkach Drużbackiej z nowymi kierunkami literackimi jest poemat „Opisanie czterech części roku”, a obok niego wiersz „Pochwała lasów” doszedł w nich do głosu typ wrażliwości napiekło przyrody, ujęty w formy poezji opisowej, której wzór zaczynał się kształtować w Europie pierwszej połowy XVIII w. do najbardziej znanych autorów uprawiających ten gatunek należeli w Niemczech Barthold Hinrich Brockers, w Anglii Jamek Thomson, który pierwszy połączył opisy pór roku w jeden wewnętrznie zorganizowany utwór pt. „The Seasons” [1726-1730], uzupełniony Hymnem do Stwórcy. „Opisanie czterech części roku” jest pierwszym polskim poematem opisowym w nowym stylu. Rozpoczyna się podobnie jak u Thomsona wstępem, w którym niesmaczne wyklinania ateistów sąsiadują z podniosłymi pisanymi w duchu psalmów pochwałami Stwórcy. Mimo wielu różnic wspólna jest obu utworom postawa odwołująca się do rozsądku i doświadczenia zmysłów w przeprowadzanym dowodzie na rzecz istnienia Boga. Adoracja jego wielkości idzie stworzonych wynika z optymistycznego przekonania o racjonalnym porządku świata, co wiąże „Opisanie” z filozofią Oświecenia.
Najlepsze rezultaty w osiągnięciu klasycystycznej elegancji osiągnął poeta i dramaturg Wacław Rzewuski, hetman polny koronny, kresowy magnat i polityk, był człowiekiem wykształconym, koneserem i zbieraczem sztuki, niechęć zaś do postępowych idei oświecenia łączył z opozycja wobec baroku. Rzewuski jako autor komedii i tragedii realizował w nich zasadę retorycznej konstrukcji, zgodnej z postulatami klasycystycznej jasności i symetrii, niektórych wierszach lirycznych [Noc, Źródło, Łąka] widać wyraźnie wpływy pastoralno – miłosnej poezji francuskiej XVII w. Poemat opisowy O nauce wierszopiskiej [1762], który choć powstawał pod wpływem „Listu do Pizonów” Horacego i Sztuki poetyckiej Boileau był utworem całkowicie oryginalnym [32 oktawy, zalecenia stosowania rygorów klarowności, proporcji i umiaru]. Rzewuski publikował pod imionami synów.